Hercegnovska tvrđava Citadela ( Macel , Mezzaluna) je nakon zemljotresa 1979. godine, kada je veliki dio ka jugu i zapadu urušen i potonuo u more, tek 2018. postala dosupna posjetiocima. Najviše zahvaljujući angažovanju desetak domaćih i stranih arhitekata i studenata iz regiona i Francuske, okupljenih na radionici i prvoj školi restauracije “Mezzaluna”. Taj projekat inicirali su i ralizovali herecgnovska NVO Sinergija i Fondacija Petrović Njegoš.
No, malo što je otada urađeno, a najstarija tvrđava od doba Tvrtka je “otvorena knjiga”, pa i rizična za posjete. Čeka struku i nadležne da je “izvuku” iz mora ili na drugi način zaštite i valorizuju. O šansama za njen spas, za koji se decenijama zalaže istoričar umjetnosti, prof. Lazar Sefrović, Novski portal je razgovarao sa arhitektom Vukom Čvoro i ministarskom kulture i medija Tamarom Vujović.
Što je za preko četiri decenije samo urađeno
Citadela, ili Mezzaluna, kako arhitekta Vuk Čvoro voli više da je naziva, jer je oblik tvrđave u osnovi u vidu polumjeseca (ital. “mezza”/pola/ “luna”/mjesec ) , dostupna je posjetiocima i nakon njenog obrušavanja 1979. godine. Ali u kakvom je zapravo stanju?
“Prilikom saradnje hercegnovsk eNVO Sinergija sa Fondacijom Petrović Njegoš 2017. godine organizovana je prvi put svojevrsna škola restauracije u Crnoj Gori. Kroz tu školu smo uradili konsolidaciju zapadnog zida tvrđave koji se nije obrušio do današnjeg dana. Na istočnoj strani takođe stoji i dalje takav neobrušeni dio tvrđave u originalnoj visini objekta. Dok je čitav ostali dio “polumjeseca” koji je ka jugu, ka moru, obrušen u djelovima u moru. Ti djelovi su rađeni tako jakim vezivnim tkivom, malterom izuzetne jačine, tako da i pored toga što su izloženi konstantnoj eroziji mora i danas stoje u komadu u moru. Na žalost, tvđava na moru je bila ispunjena zemljom u unutrašnjosti objekta i prilikom oštecenja u zemljotresu od velikog pritiska te zemlje zajedno sa vodom ona se bukvalno razastrla i prosula u more. Francuzi sa kojima smo tada sarađivali na prvoj školi restauracije u Crnoj Gori i u Herceg Novom su je nazivali zbog toga “otvorena knjiga”, s obzirom na to da je poznato da voda prenosi poruke, a obrušena tvrđava priča priču o Herceg Novom”, priča nam Čvoro.
Kroz tu prvu školu restauracije “Sinergija”, Fondacija Petrović Njegoš i arhitekte i konzervatori iz Frnacuske i regiona uspjeli su da učvrse zapadni zid tvrđave koji je ostao u komadu i da uklone svo razarajuće zelenilo sa tvrđave.
“Isfugovali smo taj zid, vratili nedostajuće djelove i sazidali u temeljnom dijelu od kamena dio zida koji je more erozijom “ispralo”. Na kraju smo imali prezentaciju svog učinka u hotelu Amerika na Trgu Belavista i takođe u Dvorani Park kada smo prezentovali i završenu Studiju zaštite graditeljskog nasljeđa za Stari grad Herceg Novi. Nju smo takođe radili kroz saradnju sa arhitektama konzervstorima iz Francuske zajedno sa Fondacijom Petrovic Njegoš”.
Prijeti urušavanje istočnog i južnog dijela Citadele
Na žalost, “Sinergija” otada nije imala aktivnosti na ovom zdanju, osim uklanjanja jednog grafita “djelo” vandala, suvim ledom, nedugo poslije toga.
“Stanje tvrđave je danas stabilno u dijelu koji smo konsolidovali (zapadni zid), ali istočni zid je u opasnosti od obrušavanja, a takođe je plato na kojem se nalazi tvrđava iznad šetalista u lošem stanju, zapušten, ne koristi se, nema čak ni informativnu tablu. Obrušeni djelovi u moru su takodje neuređeni. Dosta je rizična za posjete, nije prilagođena osobama sa smetnjama u razvoju I nema nikakve sadržaje niti rasvjetu za kretanje noću”, upozorava Čvoro.
Različiti pristupi za obnovu
Postoje dva pristupa u mogućoj obnovi Citadele i njenom stavljanju u funkciju.
“Jedni zastupaju stav rekonstrukcije i vraćanja u prvobitan oblik, gdje bi se djelovi iz mora vraćali u nekadašnju cjelinu, sastavljanjem objekta kako je on nekad izgledao. Drugi je konzervatorski stav gdje se zadržava postojeće stanje tvrđave i ona se konzervira i prezentuje u postojećem stanju, tumačeći djelove u moru kao dio njene komunikacije sa okolinom u današnjem obliku u vidu “otvorene knjige”. Pri tome se zatečeno postojeće stanje što bolje prezentuje posmatraču, a uz istorijsku prezentaciju života tvrđave kroz fotografije, hologram ili ostalo. Taj drugi stav i ja zastupam i smatram potpuno ispravnim, s obzirom na to da konzervacija danas podrazumijeva prezentaciju zatečenog, gdje se jasno mogu čitati svi ciklusi objekta u cjelini”, ističe Čvoro.
Oba ova stava svakako podrazumijevaju arheološka istraživanja unutar postojećeg platoa tvrđave, od vrha tog platoa do dna, koje se može mjeriti sa niveletom Šetališta Pet Danica.
“Ta istraživanja biće pomoć za određivanje buduće namjene ovog prostora, koja može biti i prezentacija upravo hronološkog razvoja tvrđave na moru (možda čak i zajedno Forte Mare i Citadela). Lokacija ovog objekta je izuzetno bitna i može oživjeti ovaj zamrli prostor, čime se šetajuci od Škvera ka Hotelu “Plaža” ispunjava “prazan prostor” koji danas nalazimo ovdje s obzirom na zapuštenost lokacije. Kao obožavalac stare željeznice u Herceg Novom (Zelenika-Gabela-Sarajevo) moram napomenuti da postoji ogroman broj fotografija Ćira kako prolazi kroz tunelčić “pasarelu” na Citadeli i da bi ova veza za buduću namjenu takođe mogla da igra ulogu u pričanju priče o razvoju i sudbini te tvrđave, smatra arhitekta Čvoro.
Na pitanje koliko bi mogla košta opbnova Citadele on kaže da to zavisi od samog odabira u načinu revitalizacije, odnosnio odabira metoda. Jako je nezahvalno, bez nečeg na papiru, pričati o koštanju radova, kada ne znamo ni šta ti radovi obuhvataju, dodaje on. Svakako treba nastojati da se ovakvim projektima prilazi što racionalnije, na duže staze, sa dugoročnim ciljevima i sa ekonomskom isplativošću, gdje buduća namjena treba da bude funkcionalno, energetski i ekonomski samoodrživa, zaključuje naš sagovornik.
Ministarka Vujović računa na inicijativu Opštine i evrospke fondove
Odgovarajući na naše pitanje ima li šanse za spas Citadele i njenu revitalizaciju, s obzirom da je dobar dio obrušen i pod morem, a i Novljnaka je u Vladi, ministarka kulture Tamara Vujović kaže da je od predsjednika Katića čula da je Citadela u strateškim planovima grada.
“To su dugoročni planovi lokalne samouprave. Zaštita Citadele nije i kapitalnom budžetu države. Ali to ne znači da, ako se ne može djelovati kao i u slučaju Španjole. Ako Opština bude imala dobar projekat sa zrelom idejom da je prioritet da se sve tvrđave obnove, onda nema razloga da u budućem periodu , jednu po jednu tvrđavu obnavljamo kroz kapitalni budžet države. Dakle, nema ratzloga da država ne stane iza tog prtojekta. Zašto i ne reći i sredstvima iz evrospkih fondova. Vidjeli ste da je projekat Španjole treći u nizu gdje nam je Evropa poklonila povjerenje i dala sredstva”, kazala je Vujović.
